Jedną z form odwołania organu wykonawczego w gminie jest referendum. Z inicjatywą mogą wystąpić zarówno rada gminy jak i mieszkańcy.

W związku z referendum w sprawie odwołania prezydent Warszawy – Hanny Gronkiewicz – Waltz, które odbyło się w niedzielę 13 października 2013 r., postanowiliśmy nieco przybliżyć Państwu powyższą problematykę.

Zasady i tryb przeprowadzania referendów reguluje ustawa z dnia 15 września 2000 roku o referendum lokalnym [dalej: u.r.l.).

Szczególną formą referendum lokalnego jest prawo odwołania organów samorządu terytorialnego pochodzących z wyborów powszechnych. Możliwość ta na poziomie gminy dotyczy wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Z inicjatywą ma prawo wystąpić zarówno rada gminy, jak i mieszkańcy.

Odwołanie z inicjatywy rady gminy

Zgodnie z przepisem art. 5 ust. 1b u.r.l. referendum w sprawie odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta) może być przeprowadzone także z inicjatywy rady gminy. Procedura ta dokonywana jest w skomplikowanym trybie. Rada może podjąć taką uchwałę, gdy nie udzieli wójtowi absolutorium z wykonania budżetu gminy lub z przyczyn innych niż nieudzielenie absolutorium.

Rada gminy, po upływie 9 miesięcy od dnia wyboru wójta i nie później niż na 9 miesięcy przed zakończeniem kadencji, może podjąć uchwałę o przeprowadzeniu referendum w sprawie odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Może to nastąpić jedynie na wniosek co najmniej 1/4 ustawowego składu rady. Uchwałę taką rada gminy podejmuje większością co najmniej 3/5 głosów ustawowego składu rady, w głosowaniu imiennym. Również wniosek w sprawie zarządzenia referendum musi spełniać określone wymogi formalne. Przede wszystkim wymagana jest forma pisemna wraz z uzasadnieniem przyczyny odwołania. Ponadto wniosek podlega obligatoryjnemu zaopiniowaniu przez komisję rewizyjną.

Inaczej wygląda procedura odwołania wójta wskutek nieudzielania mu absolutorium. Zgodnie z art. 28a ustawy o samorządzie gminnym uchwała rady gminy w sprawie nieudzielenia wójtowi absolutorium, podjęta po upływie 9 miesięcy od dnia wyboru wójta i nie później niż na 9 miesięcy przed zakończeniem kadencji, jest równoznaczna z podjęciem inicjatywy przeprowadzenia referendum w sprawie odwołania wójta. Nieudzielanie absolutorium nie jest równoznaczne z zarządzeniem referendum. Uchwała w sprawie przeprowadzenia referendum może być podjęta nie wcześniej niż po upływie 14 dni od przyjęcia uchwały o nieudzieleniu wójtowi absolutorium. Przed podjęciem takiej uchwały rada gminy musi jednak zapoznać się z opinią regionalnej izby obrachunkowej w sprawie uchwały rady gminy o nieudzieleniu absolutorium oraz wysłuchuje wyjaśnień wójta (burmistrza, prezydenta miasta). By uchwała o przeprowadzeniu referendum została przyjęta, musi być podjęta bezwzględną większością głosów ustawowego składu rady, w głosowaniu imiennym.

Odwołanie z inicjatywy mieszkańców

Z inicjatywą mogą również wystąpić mieszkańcy gminy. Zgodnie z art. 11 u.r.l. z inicjatywą przeprowadzenia referendum na wniosek mieszkańców jednostki samorządu terytorialnego wystąpić może:

-     grupa co najmniej 15 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do organu   stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego, a w odniesieniu do referendum gminnego - także pięciu obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy;

-     statutowa struktura terenowa partii politycznej działająca w danej jednostce samorządu  terytorialnego;

-     organizacja społeczna posiadająca osobowość prawną, której statutowym terenem działania jest co najmniej obszar danej jednostki samorządu terytorialnego.

Następnie inicjator referendum powiadamia na piśmie wójta oraz komisarza wyborczego o zamiarze wystąpienia z inicjatywą. Zgodnie z zapisami ustawy, inicjator na swój koszt, powiadamia także mieszkańców gminy o przedmiocie referendum.

W ciągu 60 dni od powiadomienia wójta należy zebrać podpisy mieszkańców popierających tą inicjatywę. Aby referendum mogło zostać zorganizowane, inicjatywę musi poprzeć co najmniej 10% osób uprawnionych do głosowania. Komisarz wyborczy w ciągu 30 dni od złożenia wniosku ma obowiązek wydać postanowienie o przeprowadzeniu referendum lub odrzuceniu wniosku.

Kiedy referendum będzie ważne?

Referendum powinno się odbyć w ciągu 50 dni od opublikowania postanowienia komisarza o przeprowadzeniu głosowania. Głosowanie powinno się odbyć w dzień wolny od pracy. Referendum jest ważne, jeżeli do urn pójdzie co najmniej 3/5 głosujących spośród tych, którzy uczestniczyli w wyborach, w których wybierano wójta. Wójt zostanie odwołany, gdy spośród ważnych głosów więcej będzie za odwołaniem niż przeciw.

Planowane zmiany

Prezydencki projekt zmiany ustawy samorządowej, o którym pisaliśmy w artykule z dnia 7 września 2013 r. pt. „Nowa jakość w gminie, czyli prezydencki projekt ustawy samorządowej już w Sejmie”, przewiduje zmiany również w zakresie przeprowadzania referendów lokalnych.

Założeniem jest zaostrzenie zasad dotyczących odwoływania w drodze referendum organów jednostek samorządu terytorialnego wyłonionych w wyborach bezpośrednich. W przypadku takiego referendum niezbędna byłaby frekwencja nie mniejsza niż w trakcie wyborów, które wygrał dany wójt czy burmistrz (obecnie wystarczy 3/5 liczby osób, które brały udział w wyborach).