W dniu 11 sierpnia 2016 roku w Monitorze Polskim opublikowano uchwałę nr 88 Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2016 roku w sprawie Krajowego planu gospodarki odpadami 2022, która w istotny sposób może wpłynąć na działanie JST w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi.
Niniejszy artykuł stanowi kontynuację artykułu „Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2022 a system gospodarki odpadami komunalnymi – zagadnienia wybrane. Część I”, w którym przedstawiono uwagi dotyczące wybranych problemów związanych z gospodarką odpadami komunalnymi oraz tzw. „dzikimi wysypiskami”.
Przyszłość instalacji
W KPGO 2022 sporo miejsca poświęcono prognozowanym zmiano w zakresie gospodarki odpadami. W tym fragmencie analiz na szczególną uwagę zasługują rozważania dotyczące przyszłości instalacji do zagospodarowania odpadów komunalnych.
W szczególności kilkukrotnie wskazano, iż w związku z zakładanymi – na poziomie europejskim i krajowym – celami w zakresie poziomów recyklingu odpadów komunalnych (65% do 2030 roku) i opakowaniowych (75% do 2030 roku) oraz redukcji składowania odpadów (max. 10% do 2030 roku) instalacje MBP i inne instalacje dla strumienia zmieszanych odpadów komunalnych będą zmieniały swoje przeznaczenie jako doczyszczające odpady selektywnie zbierane, a część biologiczna będzie przeznaczona dla odpadów zielonych i innych odpadów ulegających biodegradacji.
Jednocześnie stwierdzono, iż w przyszłości na poziomie WPGO będzie konieczna weryfikacja istniejących i planowanych w najbliższych latach mocy przerobowych instalacji prowadzących procesy mechanicznego przetwarzania odpadów o łącznej mocy około 15,9 mln Mg oraz MBP o łącznej mocy przerobowej w części mechanicznej około 9,4 mln Mg oraz w części biologicznej około 4 mln Mg w celu stopniowego przekształcenia tych instalacji w sortownie doczyszczające odpady selektywnie zebrane oraz instalacje biologicznego przetwarzania bioodpadów i odpadów zielonych. Natomiast termicznemu przekształcaniu nie powinno być poddawane więcej niż 30% wytworzonych odpadów komunalnych. Przedmiotowy cel uwzględnia przekształcenie termiczne odpadów komunalnych oraz odpadów pochodzących z przetworzenia odpadów komunalnych..
Podkreślono także, iż nie znajduje uzasadnienia powstawanie kolejnych składowisk odpadów przeznaczonych do składowania odpadów komunalnych i pochodzących ze strumienia odpadów komunalnych..
Finalnie stwierdzono jednakże, iż szczegółowa analiza w tym zakresie należy do marszałków województw.
Cele na przyszłość
W KPGO 2022 sformułowano jedenaście celów dotyczących gospodarki odpadami komunalnymi, w tym odpadami żywności i innymi odpadami ulegającymi biodegradacji:
W powyższym zestawieniu wątpliwości budzić może co najmniej kilka kwestii. Po pierwsze wyznaczenia jako celu „objęcie wszystkich właścicieli nieruchomości, na których zamieszkują mieszkańcy systemem selektywnego zbierania odpadów komunalnych” oznaczałoby, iż w chwili obecnej stan ten nie jest osiągnięty. Stwierdzenie takie oznaczałoby zatem, iż funkcjonują obecnie gminy, w których nie została wdrożona „rewolucja śmieciowa” zainicjowana ustawą nowelizującą z 2011 roku. Z danych zawartych w KPGO 2022 wynika, iż w 2013 roku na terenie kraju istniała jedna taka gmina! Oczywiście w poszczególnych gminach mogą funkcjonować różne (lepsze lub gorsze) rozwiązania w tym zakresie. Oznaczałoby to, iż należy dążyć do poprawy tych systemów (co jest odrębnym celem), a nie ich ustanawiania.
Po drugie w dokumencie niekonsekwentnie podchodzi się do systemów dualnych (podział odpadów komunalnych na frakcję „suchą” i „mokrą”). W rozdziale II – Analiza aktualnego stanu gospodarki odpadami stwierdzono, iż system taki „ze względu na małą skuteczność wzbudza wątpliwości jako system selektywnego zbierania odpadów komunalnych”. W rozdziale IV – Przyjęte cele w zakresie gospodarki odpadami system ten został z kolei uznany za „niedopuszczalny”.
Po trzecie szczególną uwagę należy zwrócić na określone terminy wprowadzenia jednolitych standardów selektywnego zbierania odpadów komunalnych na terenie całego kraju oraz wprowadzenia systemów selektywnego odbierania odpadów zielonych i innych bioodpadów. Termin ten – określony w KPGO 2022 jako koniec 2021 roku - jest znacząco późniejszy, aniżeli rozwiązania proponowane w projekcie rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie w sprawie szczegółowego sposobu selektywnego zbierania wybranych frakcji odpadów, które spotkało się w tym zakresie ze znaczącą krytyką. (szerzej: M. Kiełbus, Standaryzacja selektywnej zbiórki odpadów komunalnych – pierwsze komentarze do projektu rozporządzenia Ministerstwa Środowiska). Być może stwarza do podstawy do pewnego kompromisu na etapie dalszych prac legislacyjnych związanych z przedmiotowym rozporządzeniem.
Kierunki działań i harmonogram ich realizacji
Celem osiągnięcia przedstawionych powyżej zamierzeń w KPGO 2022 sformułowano szereg kierunków działań dotyczących gospodarki odpadami komunalnymi. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują zagadnienia szczególnie istotne z perspektywy jednostek samorządu terytorialnego.
Po pierwsze założono utrzymanie finansowania inwestycji, między innymi przez instrumenty finansowe, ukierunkowanych na modernizację instalacji przetwarzających odpady komunalne, w tym odpady ulegające biodegradacji selektywnie zebrane, tak aby mogły dostosować się i spełniać wysokie standardy ochrony środowiska. Jednocześnie zastrzeżono ograniczenie możliwości finansowania ze środków publicznych inwestycji z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi i pochodzącymi z ich przetworzenia – w przypadku wystąpienia zagrożenia możliwości osiągnięcia wyznaczonych celów do 2020 r. lub w przypadku wystąpienia nadwyżki mocy przerobowych instalacji w regionach gospodarki odpadami lub województwach w stosunku do dostępnego strumienia odpadów.
Po drugie zapowiedziano organizowanie i prowadzenie działań edukacyjno-informacyjnych zarówno na szczeblu ogólnokrajowym, jak i gminnym mających na celu między innymi:
Przeprowadzenie ogólnopolskiej kampanii informacyjno-edukacyjnej na temat postępowania z poszczególnymi rodzajami odpadów (w tym opracowanie zaleceń dla gmin odnoszących się do przeprowadzenia kampanii informacyjno-promocyjnych dotyczących postępowania z odpadami, w szczególności w zakresie selektywnego zbierania odpadów) zaplanowano do końca 2018 roku. Podmiotem realizującym to zadanie ma być Ministerstwo Środowiska.
Jednocześnie przewidziano gromadzenie i udostępnianie materiałów edukacyjnych na temat zapobiegania powstawania odpadów oraz prawidłowego postępowania z odpadami dla szkół. Zadanie to ma być realizowane w 2016 roku we współpracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej i Ośrodkiem Rozwoju Edukacji. Należy podkreślić, iż udział MEN w zakresie działań edukacyjno-informacyjnych został określony zdecydowanie zbyt wąsko. Koniecznym jest bowiem jak najszybsze wprowadzenie do programów nauczania możliwie szeroki elementów edukacji ekologicznej obejmującej gospodarkę odpadami. Gminy mogą w tym zakresie wspierać działania edukacyjne szkół i przedszkoli, nie mogą ich jednak w tym zakresie wyręczać.
Po trzecie przewidziano stworzenie podstawy prawnej i organizacyjnej dla gmin do prowadzenia kontroli prawidłowego odbioru i zagospodarowania odpadów komunalnych, w szczególności przez zniesienie rozwiązań prawnych odnoszących się do możliwości ryczałtowego rozliczania firmy odbierającej odpady komunalne od mieszkańców proporcjonalnie do ich ilości oraz łączenia przetargu na odbiór i zagospodarowanie odpadów. Zapowiedzi te, o czym była mowa w I części artykułu, uznać należy za dyskusyjne. Kolejny raz kładzie się bowiem nacisk na działania kontrolne ze strony gmin pomijając konieczność znaczącego wzmocnienia funkcji i możliwości kontrolnych inspekcji ochrony środowiska (należy jednakże zastrzec, iż w harmonogramie działań wskazano wprost na prowadzenie kontroli podmiotów zaangażowanych w gospodarowanie odpadami komunalnymi przez WIOŚ). Jednocześnie szereg trudności w praktyce może wiązać się z organizacją rozdzielnych przetargów na odbiór i zagospodarowanie odpadów komunalnych, które mogą przełożyć się na koszty funkcjonowania całego systemu.
Na konieczność nowelizacji ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach wskazuje także zamiar określenia procentowej różnicy pomiędzy stawkami opłat za odpady zbierane w sposób selektywny a odpadami zbieranymi w sposób nieselektywny, tak aby stanowiła ona zachętę do selektywnego zbierania odpadów.
Nowelizacja taka ma nastąpić w latach 2016 – 2017. Jako podmiot odpowiedzialny za jej przygotowanie wskazano Ministerstwo Środowiska, nie przewidując wprost udziału innych resortów. Nie określono także szacunkowych nakładów finansowych z tym związanych (co uczyniono chociażby w zakresie opracowania wytycznych dotyczących PSZOK).
Niestety zapowiadane zmiany legislacyjne po raz kolejny mają mieć charakter „cząstkowy”. Tym samym Ministerstwo Środowiska nie przewiduje postulowanego przez niektóre środowiska kompleksowego podejścia do zmian w ustawie o utrzymaniu czystości i porządku w gminach polegającego na jej uchwaleniu w całości na nowo z uwzględnieniem dotychczasowych doświadczeń. Ministerstwo musi mieć jednakże świadomość, iż wystąpienie z kolejną inicjatywą ustawodawczą w tym zakresie po raz kolejny uruchomi lawinę pomysłów racjonalizatorskich, które zgłaszane na różnych etapach procesu legislacyjnego mogą znacząco wpłynąć na podstawy prawne funkcjonowania gminnych systemów gospodarki odpadami komunalnymi. Jednocześnie za istotny mankament propozycji w tym zakresie uznać należy pominięcie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministerstwa Finansów jako podmiotów mających współuczestniczyć w wypracowywaniu nowych rozwiązań. Należy mieć nadzieję, iż na etapie realizacyjnym braki w tym zakresie zostaną nadrobione, zaś kolejna zmiana ustawowa uwzględniać będzie złożoność i „interdyscyplinarność” procedowanej materii.
Jako kierunek działań wskazano także - na etapie aktualizacji poszczególnych WPGO - dokonanie analizy podziału na regiony gospodarki odpadami komunalnymi wraz ze wskazaniem gmin wchodzących w skład każdego regionu, tak aby prawidłowo wykorzystać moce przerobowe instalacji, z uwzględnieniem aspektów ekologicznych i ekonomicznych.
Związane jest z tym założenie dotyczące prowadzenia przez gminy gospodarki odpadami komunalnymi w ramach systemu regionów gospodarki odpadami komunalnymi i w oparciu o RIPOK. Należy w tym kontekście podkreślić, iż zgodnie z obecnie obowiązującym stanem prawnym RIPOKi służą zagospodarowaniu wyłącznie wybranych frakcji odpadów komunalnych (odpadów zmieszanych, odpadów zielonych oraz pozostałości z MBP przeznaczonych do składowania). Pozostałe frakcje odpadów komunalnych, a więc frakcje zebrane w sposób selektywny (prócz odpadów zielonych) nie są powiązane z systemem RIPOKów i regionalizacją. Tym samym w związku z przewidywanym rozwojem systemów selektywnej zbiórki odpadów komunalnych ich rola w systemie może maleć. Być może wskazany kierunek działania zakłada ustawową zmianę roli i znaczenia RIPOKów, poprzez uczynienia z nich postulowanego przez niektóre środowiska centrów recyklingu. W KPGO 2022 próżno niestety szukać wyraźnych deklaracji w tym zakresie.
Za częściowo nieaktualne uznać należy zamierzenia dotyczące wprowadzenia w przyszłości rozwiązania polegającego na możliwości stosowania zamówień publicznych „in house” w zakresie gospodarki odpadami w celu umożliwienia gminom efektywnej kontroli sposobu zagospodarowania odpadów komunalnych. Cel ten częściowo został już zrealizowany, aczkolwiek należy mieć na uwadze dualny system wprowadzony na obecnym etapie prac legislacyjnych nad nowelizacją ustawy Prawo zamówień publicznych skutkujący ograniczeniem tzw. zamówień in-house w przypadku nieruchomości niezamieszkałych (szerzej: M. Kiełbus, In-house ostatecznie przyjęty). Być może przedmiotowy zapis w KPGO 2022 pozwoli na zmianę w tym zakresie i umożliwienie stosowania tzw. zamówień in-house w całym sektorze gospodarki odpadami komunalnymi.
W zakresie zbierania i transportu odpadów w KPGO 2022 przewidziano wprost wdrożenie odpowiedniego systemu selektywnego zbierania i odbierania odpadów u źródła co najmniej następujących frakcji odpadów komunalnych:
Ponadto wskazanym kierunkiem działania jest:
Wskazuje się także, iż na terenach wiejskich zagospodarowanie odpadów zielonych i innych bioodpadów powinno następować we własnym zakresie, między innymi w kompostownikach przydomowych lub w biogazowniach rolniczych, a na terenach z zabudową jednorodzinną w kompostownikach przydomowych.
Powyższe kierunki działań po raz kolejny należy powiązać z trwającymi pracami nad rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie w sprawie szczegółowego sposobu selektywnego zbierania wybranych frakcji odpadów. Co istotne projekt przedłożony przez Ministerstwo pomija selektywną zbiórkę popiołów. Pomija on także specyfikę zbierania bioodpadów na terenach wiejskich. Powyższe kierunki działań nie uwzględniają także szeregu uwag zgłaszanych przez uczestników systemu gospodarki odpadami komunalnymi w zakresie łącznego / rozłącznego zbierania poszczególnych frakcji odpadów komunalnych u źródła.
Wśród kierunków działania zawartych w KPGO 2022 wskazano również zapewnienie możliwości selektywnego zbierania za pośrednictwem PSZOK oraz w miarę możliwości w inny dogodny dla mieszkańców sposób, co najmniej następujących frakcji odpadów:
a) zużyte baterie i zużyte akumulatory,
b) ZSEE,
c) przeterminowane leki i chemikalia,
d) meble i inne odpady wielkogabarytowe,
e) zużyte opony,
f) odpady zielone,
g) popiół,
h) odpady budowlane i rozbiórkowe, stanowiące odpady komunalne.
Oprócz zapewnienia selektywnego odbierania odpadów komunalnych „u źródła” oraz przyjmowania odpadów w PSZOK zalecane jest zapewnienie zbierania odpadów przez gniazda na odpady opakowaniowe selektywnie zbierane oraz mobilne punkty zbierania.
Kierunki działania w tym zakresie po raz kolejny zdają się pomijać obecnie obowiązujące rozwiązania prawne oraz podejmowane dotychczas przez gminy działania związane z wdrożeniem nowego systemu gospodarki odpadami komunalnymi. Powyższe kierunki powinny być bowiem osiągnięte już w chwili obecnej, zaś brak działań w tym zakresie winien być uznany za sprzeczny z obowiązującym prawem. Tym samym za kierunek działań powinno zostać uznane rozwijanie obecnie funkcjonujących rozwiązań oraz „przymuszenie” do nich pojedynczych gmin, które ich dotychczas nie wdrożyły.
Z pewnym niepokojem należy odnotować zapowiedź przygotowania rekomendacji dla budowy sieci napraw i ponownego użycia oraz opracowania wytycznych dotyczących minimalnej funkcjonalności PSZOK dla jednostek samorządu terytorialnego, co ma nastąpić w latach 2016-2018. Może to bowiem oznaczać kolejne ograniczenie samodzielności organizacyjnej gmin poprzez odgórne uregulowanie zakresu działania stacjonarnych PSZOK, które ze swej istoty winny być dostosowane do lokalnej specyfiki. Jednocześnie pewne wątpliwości natury prawnej budzić może prowadzenie przez gminy sieci napraw i ponownego użytku, co jednakże wymaga szerszej analizy prawnej.
W zakresie recyklingu i przygotowania do ponownego użycia jako kierunki działań wskazano przede wszystkim modernizację technologii w MBP. Po modernizacji część mechaniczna w tych instalacjach ma służyć do efektywnego wysortowania odpadów surowcowych i doczyszczania odpadów wysegregowanych u źródła, natomiast część biologiczna ma być wykorzystywana do kompostowania lub fermentacji bioodpadów i odpadów zielonych.
Wskazano również na analizę możliwości oraz warunków wprowadzenia nowych stawek opłat za korzystanie ze środowiska, które wpływać będą na kształtowanie prawidłowych postaw w zakresie gospodarowania odpadami zgodnie z hierarchią sposobów postępowania z odpadami, w tym na weryfikację możliwości oraz warunków wdrożenia nowych założeń w zakresie opłat za termiczne oraz mechaniczno-biologiczne przetwarzanie odpadów w takim kierunku, aby recykling odpadów w ujęciu całościowym był ekonomicznie bardziej opłacalny (odpowiednie kształtowanie stawek opłat za korzystanie ze środowiska).
KPGO 2022 przewiduje także tworzenie przez jednostki samorządu terytorialnego zachęt w zakresie zagospodarowywania odpadów zielonych i innych bioodpadów w przydomowych kompostownikach (finansowanie lub współfinansowanie zakupu przydomowych kompostowników). Rozwiązania w tym zakresie winny się wiązać ze stosownymi zmianami w ustawie o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, co jednakże nie znalazło rozwinięcia w dalszej części KPGO.
Podsumowanie
Nie ulega wątpliwości, iż Krajowy plan gospodarki odpadami 2022 jest jednym z najważniejszych dokumentów strategicznych dotyczących gospodarki odpadami komunalnymi. Bezpośrednio wpływa on na kształt wojewódzkich planów gospodarki odpadami, które wkrótce trafią w całej Polsce (z wyjątkiem województw, które nie czekając na KPGO zakończyły prace nad aktualizacją WPGO) pod obrady sejmików województw. Wyznacza on także strategię działania podmiotów publicznych, zwłaszcza Ministerstwa Środowiska, w tym zakresie. Najbliższe miesiące i lata pokażą na ile uda się wdrożyć zamierzenia określone w KPGO w życie. Zmiany w tym zakresie z pewnością przełożą się na sytuację prawną jednostek samorządu terytorialnego i ich mieszkańców. Należy mieć przy tym nadzieję, iż samorządowy punkt widzenia będzie w tym zakresie dostrzegany, a przede wszystkim uwzględniany.
"System gospodarki odpadami komunalnymi nie musi być problemem dla gminy / związku międzygminnego – wystarczy znaleźć optymalne rozwiązania dostosowane do warunków lokalnych oraz zgodne z ciągle zmieniającymi się przepisami.
"
Dowiedz się więcej:
Gospodarka odpadami komunalnymiAutor artykułu
Partner Zarządzający, prawnik w ZIEMSKI&PARTNERS Kancelaria Prawna Kostrzewska, Kołodziejczak i Wspólnicy w Poznaniu, specjalizuje się w zakresie prawa administracyjnego, w szczególności prawa samorządu terytorialnego oraz prawa odpadowego
26.03.2024
13.03.2024
06.03.2024