Gminie jako osobie prawnej prawa prywatnego przysługują określone wartości niemajątkowe, stanowiące jej dobra osobiste. Ich naruszenie powinno być jednakże rozpatrywane z obiektywnego punktu widzenia, co oznacza, że nie zawsze zajdzie możliwość wystąpienia ze stosownym roszczeniem ochronnym.

Dobra osobiste – czyli co?

Zgodnie z definicjami przyjmowanymi w doktrynie i orzecznictwie dobrami osobistymi są określone wartości uznane przez prawo, ściśle związane z podmiotem, któremu przysługują, gwarantując mu tym samym zachowanie jego integralności oraz możliwość samorealizacji[1]. Otwarty katalog dóbr osobistych zawiera art. 23 Kodeksu cywilnego[2] (dalej także: k.c.), stosownie do którego: „dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”.

Sformułowanie „katalog otwarty” oznacza, że wartości wskazane w art. 23 k.c. nie są jedynymi, które można uznać za dobra osobiste. Zadaniem orzecznictwa i doktryny pozostaje tym samym badanie kształtujących się odczuć społecznych i uznawanych powszechnie wartości, celem potencjalnego wyodrębniania kolejnych nazwanych dóbr osobistych. W ten sposób za dobro osobiste uznano m.in. prawo do prywatności czy prawo do kultu pamięci po osobie zmarłej.

W przypadku osób prawnych sferę ich dóbr osobistych określa regulacja art. 43 k.c., odsyłając do przepisów chroniących osoby fizyczne. Nie oznacza to jednak, że katalog przysługujących tym podmiotom wartości będzie identyczny. Osobom prawnym nie będą przynależne dobra osobiste ściśle powiązane z osobą ludzką, tj. życie, zdrowie czy wizerunek rozumiany jako zespół cech psychofizycznych. 

Gmina jako osoba prawna

Zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym[3] gmina posiada osobowość prawną. Wśród przedstawicieli doktryny dochodzi do sporów dotyczących tego, czy ustawodawca, redagując przywołany przepis miał na myśli przede wszystkim osobowość prywatnoprawną, czy też publicznoprawną.

Nie zagłębiając się w spory doktrynalne, opowiedzieć należy się za pierwszym stanowiskiem. Na rzecz prezentowanej tezy przemawia także treść art. 165 ust. 1 Konstytucji RP[4], zgodnie z którym: „jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługują im prawo własności i inne prawa majątkowe”.

Dobra osobiste gminy

Z faktu, że gmina jest osobą prawną prawa prywatnego wynika wniosek, że przysługują jej określone dobra osobiste. Do ich katalogu zaliczyć można wartości takie jak:

• dobre imię (określane czasem potocznie mianem wizerunku);
• nazwę (w rozumieniu pełnej nazwy gminy – a nie oznaczenia geograficznego miejscowości), oraz
• oznaczenia graficzne np. herb.

Nie wszystkie jednakże wartości, które z reguły współkształtują sferę dóbr osobistych osób prawnych będą znajdowały się w obszarze sfery dóbr gminy. Przykładem może być prywatność, którą niektórzy przedstawiciele doktryny uznają za dobro osobiste osób prawnych. W nauce prawa przyjmuje się, że gmina wartością taką dysponować nie może, gdyż ograniczenia ustanawia w tym zakresie zasada jawności życia publicznego ustanowiona w Konstytucji RP oraz ustawa o dostępie do informacji publicznej jako regulacja szczególna[5].

Kryteria oceny naruszenia dóbr osobistych gminy

Ochrona dóbr osobistych gmin jest niezwykle istotna z punktu widzenia ich prawidłowego funkcjonowania. Jako podmiotom stanowiącym podstawowy szczebel podziału terytorialnego państwa, w sposób szczególny zależy im na zachowaniu poprawnych relacji wewnątrz wspólnoty samorządowej, które powinny opierać się na zaufaniu. Tymczasem każda ingerencja w sferę dóbr osobistych gminy może kreować potencjalne zagrożenie dla takiego zaufania.

Pierwszym krokiem umożliwiającym skuteczne dochodzenie roszczeń ochronnych jest wskazanie na kryteria naruszenia dóbr osobistych w ogólności. Innymi słowy sprecyzować należy, czy powinny mieć one charakter obiektywny, czy też subiektywny.

Podejście subiektywne opiera się na założeniu, stosownie do którego z naruszeniem dóbr osobistych będziemy mieli do czynienia już w momencie, w którym określony podmiot poczuje się dotknięty słowami czy innego rodzaju zachowaniami odnoszącymi się do jego osoby. Istotny byłby przy tym jedynie punkt widzenia i odczucia tejże osoby.

Podejście obiektywne zakłada, że zarówno przy wyjaśnianiu, czym jest dane dobro osobiste, jak też przy analizie sytuacji, w której doszło do jego naruszenia, powinniśmy odwoływać się do ocen uznanych powszechnie w społeczeństwie[6].

W doktrynie powszechnie przyjęto drugą ze wskazanych koncepcji. O ile jednak w przypadku osób fizycznych wskazuje się, że stopień odczuwanej przez nie przykrości może mieć znaczenie przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, tak w przypadku osób prawnych relewantne pozostają wyłącznie kryteria obiektywne.

Podsumowując, w przypadku gminy, którą zakwalifikować należy jako osobę prawną prawa prywatnego, istotne z punktu widzenia naruszenia przynależnych jej dóbr osobistych będą wyłącznie kryteria obiektywne. Zachowanie naruszyciela będzie musiało zatem zostać zweryfikowane z perspektywy zobiektywizowanych ocen przyjętych w społeczeństwie. Co istotne, z uwagi na prowadzoną przez gminy działalność publiczną, sfera dopuszczalnej krytyki ich funkcjonowania pozostaje szersza niż w przypadku pozostałych osób prawa prywatnego. Pierwszym zatem elementem, który wymaga weryfikacji z punktu widzenia ochrony dóbr osobistych gminy i ewentualnej możliwości wystąpienia z roszczeniami ochronnymi jest okoliczność, czy zachowanie potencjalnego naruszyciela określić można jako niepożądane oraz dotkliwe z obiektywnego punktu widzenia.

Upraszczając, merytoryczna krytyka działań gminy podejmowana w interesie szerokorozumianej społeczności samorządowej nie będzie jeszcze sama w sobie uzasadniała występowania przez gminę z roszczeniami ochronnymi. Jeżeli jednak jej ramy zostaną przekroczone, poprzez podanie informacji nieprawdziwych, czy też użycie obelżywego czy obraźliwego języka, możliwym stanie się rozpatrywanie kolejnych przesłanek odpowiedzialności z tytułu naruszenia dóbr osobistych, tj. m.in. bezprawności działania naruszyciela, a w dalszej kolejności formułowanie stosownych roszczeń ochronnych.

[1] Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2019, s. 162.

[2] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm.).

[3] Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 713 z późn. zm.).

[4] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

[5] Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 2176).

[6] M. Pazdan, Dobra osobiste i ich ochrona [w:] Safjan M. (red.), System Prawa Prywatnego. Tom I. Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2012, Legalis/el., Nb. 12.